En Gasconha, lo tèrmi rondèu (arrondèu, rond, saut), qui a pres la seguida deu nom mei ancian de branlo,que designa ua practica coregrafica ligada aus branles de la Renaishença (e mei ancianament a las caroles - rondas cantadas – de l’Edat Mejana), practica qui tots los parçans de França e conegón l’usatge (sègles XVau, XVIau).
Lo rondèu, au començar...
En aplegar òmis e hemnas, en cadenas ubèrtas qui dessenhan cercs en lo sens de las agulhas, acompanhat "dab la votz" peus quites dançaires o/e dab instruments, lo rondèu qu’èra l’un deus moments hòrts de la sociabilitat rurau gascona. Qu’èra de mei, per aquesta, lo parat d’afirmir la soa coesion e la soa singularitat. La fin de la societat tradicionau qu’entrainè la soa baishada, puish la soa desapareishuda en tant qu’usatge regular. Totun, en quauques lòcs mei enclavats, qu’a viscut dinc au conflicte de 1914-18, e au-delà (Lanas, Savés, Haut Agenés) tà perdurar dinc a las annadas 1930.
"En aplegar òmis e hemnas,
en cadenas ubèrtas qui dessenhan cercs"
Los autors gascons deus sègles XVau, XVIau e XVIIau qu’alludeishen sovent a la dança en rond, en l’atribuir lo nom qui portava d’aqueth temps - lo branlo -, çò qui, totun, ne’ns permet pas de concludir dab certitud que s’agiva de la fòrma anciana deu rondèu, tau qui serà descriut mei tard dab aqueth tèrmi - fin deu sègle XIXau -, per folcloristas taus com J.F. Bladé o F. Arnaudin. Per estar bracòtas (Bladé), o de mau compréner tà çò qui ei de la tecnica de daubuas pas hèra mei detalhada (Arnaudin), las descripcions qui’ns liura aqueste par de cercaires que’n hèn los purmèrs documents qui permeten ua lisibilitat vertadèra de la dança.
Lo rondeau uei lo dia
Uei, mercés au tornar de la practica de la dança tradicionau (tresau tèrç deu sègle XXau), dens l’encastre d’un briu qui passa largament l’airau culturau gascon (per aqueste debut deu sègle XXIau, ua bona part de l'Euròpa occidentau), lo rondèu qu’ei au programa de mantuas tienudas d’aprenedissatge (cors regulars, estagis).
Qu’ei tanben hòrt present dens los repertòris deus « bals tradicionaus ». Deu lor costat, musicians e cantaires que prenón autan melodias e cantas au repertòri collectat com ne compausèn navèras.
L'estile rondèu
Se, au perhons de cada país de rondèu, apareishen ua o mantuas estructuras ritmicas especificas qui arregueishen los pas, que senhoreja sus l'ensemble deu maine ua omogeneïtat d’estile vertadèra, la quau tira lo son caractèr pròpri d'un movement gestuau qui balha ua impression de "verticalitat suspenuda".
"Aquesta similitud entre los rondèus e los branlos d'Aussau,
qu’amia a pausà’s la question d’ua possibla parentat."
Per estar dançats segon un tempo mei rapide que los branlos de la vath d'Aussau, lo movement deus rondèus – la lor gestuala – que remanda aus medishs principis motors : propulsions hèitas per la cama portadora au moment d’avià’s en l’espaci puish a pausas regularas tà tornar dinamizar lo movement, « plegat d'amortit » en seguir, qui’s cambian en pas en suspensions, assegurats sus l'avantpè.
Tant au nivèu de la gestuala com au de l'organizacion ritmica deus pas, aquesta similitud entre los rondèus e los branlos d'Aussau, qu’amia a pausà’s la question d’ua possibla parentat, au temps quan la cadena obèrta èra lo dispositiu comunament utilizat sus l’ensemble deu maine.
País deu rondèus
En cadena
Que podem parlar d'un "país deu rondèu en cadena" (sud de la Grana Lana, Marsan, Marensin, sud deu país de Bòrn) on los dançaires e son demorats estacats a la disposicion iniciau eretada deus branles (entre dètz e vint òmis e hemnas, dab las mans juntas, las espatlas tòcatocantas). Aulhors, e devath l'influéncia d'usatges coregrafics mei recents (danças gessidas de las contradanças : congòs, quadrilhs e de las danças de coble barrat : polcàs, escotishas, masurcas), la cadena qu’evoluè de cap tà gropamants de dançaires mensh numerós, seguicis de dus a quate dançaires qui arrespèctan tostemps l’antica disposicion circulara.
Los rondèus en cadena - rondèus, arrondèus - qui son a còps aperats sauts en quauques endrets deu maine (Marsan, Marensin), que presentan pas, o unitats motoras, en s’emparar sus quate mesuras de la melodia de sostien. En combinar duradas « longas » e « bracas », que compòrtan generaument ua mudada de cap tà l’esquèrra sus las duas purmèras mesuras, seguidas d'ua sequéncia dançada sus plaça pendent las duas mesuras qui segueishen. Pertocant las « unitats motoras » e la lor estructura ritmica, que son tròp numerosas tà’n parlar ací. Tà’n saber mei suu subjècte, qu’aconselham de léger l’obratge de Michel Berdot « Rondèus e congòs de las Lanas » (véder bibliografia).
A dus
Las collèctas qu'an hèit vàler mantuns "país deus rondèus a dus (dançaires)".
L'un que’s tròba au nòrd deu maine deu país deus rondèus en cadena, segon un airau qui cobreish mei o mensh lo nòrd de la Grana Lana, Gabardan, Basadés 
(Chaleminaire), o país de Buc e lo nòrd deu país de Bòrn.
"La cadena qu’evoluè de cap tà gropamants
de dançaires mensh numerós."
Ací, los dançaires qu’an deishat la configuracion en cadena tau com èra enqüèra aplicada mei au sud, au profièit de dispositius en cobles mixtes e autonòmes plaçats en cortègi sus un arc de cerc. En auherir, atau, ua cara d'ensemble diferenta de la deus rondèus en cadena, aquestes rondèus a dus - arrondèus - que se’n destrian tanben peu biais qui los dançaires organizan lo camin suu cerc, camin qui compòrta ua partida on tiran en davant tot dret, seguida d’un camin hèit en har arrèrpè au sens contra. L'unitat motora que s’organiza d’ara enlà sus duas mesuras de la melodia de sostien, mes qu’ei repicada dus còps a l’identic, lo purmèr còp quan lo coble avança, lo dusau quan hè arrèrpè.
Ua unitat motora, qui estó observada en mantuns endrets d’aqueste país de rondèu a dus, que consisteish en ua combinason de duradas longas e bracas qui’s declinan atau, sus duas mesuras : long/long/brac/brac/long/.
En Haut Agenés
Aperat ací rondèu (a l’oèst deu maine) o branlo (Branle de Vilareial) (mei a l’èst), aqueste rondèu que presenta tà çò qui ei de las mudadas deus dançaires las medishas màgers caracteristicas com lo rondèu a dus qui sortim de véder, manca que l’òmi e sembla – com en los branles vielhs – aver conservat la costuma de’s virar cap a la soa cavalièra quan aquesta avia la partida « arrèrpè » de la soa mudada. Qu’ei au nivèu de las ritmicas qui totun e se’n destria. L'organizacion de las duradas qu’ei ací mei complèxa, e que sembla mei de mau descomposar.
"L'organisation des durées est ici plus complexe,
et partant plus difficile à déchiffre."
D’autant que, e qu’ei tanben lo cas peu rondèu a dus qui sortim de véder, lo camin anar en davant/arrèrpè ne coïncideish pas « au pèherrat » dab las quate mesuras de la melodia de sostien : los dançaires que començan de har arrèrpè abans la fin de la dusau mesura e de’s har en davant abans la fin de la quatau. Tà çò qui ei de las combinasons de duradas, au moment quan escrivem aqueste tèxte, duas interpretacions que son proposadas peus formators en dança : l'ua que consisteish en un encadenament deu tipe brac/long/brac/long/long/brac/, sus duas mesuras. Un aute qu’ei de cap a : brac/long/brac/brac/long/brac/, tanben sus duas mesuras.
Lo rond de la Sava
La part orientau de Gasconha qu’a tanben conegut un país de rondèu a dus. Que s’ageish deu rond, prononciar "rount", practicat en Savés (Gèrs), e mei precisament per la hauta vath de la Sava, aqueth parçan qui Samatan ei tà díser lo centre. Per aver adoptat ua disposicion dab dus dançaires, lo rond qu’a conservat deus ancians branles, atau com semblava estar en Haut Agenés, lo biais qui l’òmi a de’s vira de cap tà la soa cavalièra en la dusau partida de la mudada, la quau, entertant, com en los autes rondèus a dus, e hè arrèrpè dinc au son punt de partença, en estar de cara au son cavalièr.
L'unitat motora que s’organiza ací segon ua combinason de duradas qui’s pòden enonciar atau, sus duas mesuras : long/brac/brac/long/long/, cavalièr e cavalièra que hèn la partida « en davant » deu camin pendent las duas purmèras mesuras de la melodia de sostien, e la partida de cap a cap pendent las duas qui segueishen.
A quate ?
Existí tanben un airau qui’s destriaré geograficament e qui poderem qualificar de país de rondèus a quate omogenèu ?
Las enquèstas de terrenh que notèn aqueth dispositiu en l’espaci en mantuns endrets segon un bèth creishent qui va deu País de Sèrras en Agenés (departament de l'Òlt e Garona), dinc au sud d’Astarac (departament deu Gèrs), en passar per Neraqués (departament d'Òlt e Garona), per Condomés e per Armanhac (departament deu Gèrs). Mes lo caractèr hòrt extensiu de las investigacions ne permeten pas d’enonciar certituds, ni tà çò qui ei de la susfàcia de practica, ni tanpòc tà çò qui ei de las unitats motoras qui emplegava. La sola caracteristica qui sembla comuna aus punts d'enquèsta, qu’ei la disposicion deus dançaires, aqueths que dessenhan en l’espaci arrais parièrs aus de l’arròda d’ua bicicleta. Los òmis que prenen los dus caps de l’arrai e las hemnas que causeishen los dus pòstes au miei.
Musica tà dançar
Musicaument, lo repertòri de las melodias deu rondèu qu’ei luenh d’estar autant omogenèu. L'escambi deus aires, las creacions individuaus deus musicians que provoquèn ua mescla qui defen, manca excepcions, d’afirmir que tau melodia e pertocava tau lòc, e portava tau biais de dançar. Çò qui n’ei pas shens pausar dificultats en la practica actuau deus rondèus, tant au nivèu deus dançaires com au deus musicians.
"Lo repertòri de las melodias deu rondèu
qu’ei luenh d’estar autant omogenèu."
Los instruments utilizats, eths, a l’imatge deus « país » de dança, qu’estón de mei bon localizar, au mensh per daubuns : la boha, la sonsaina (Rondèu 1), lo vriolon (Rondèu 2), lo pifre (Rondèu). Shens desbrombar l'acompanhament dab la votz peus quites dançaires (Au prat de la ròca), practica qui pertoquè l'ensemble deus país deu rondèu, la quau, au contra d’ua idea hèita, e podèva hòrt plan estar utilizada en mei deu sostien instrumentau, e non precedí’c en lo temps.
Las collèctas
N’ei pas que hòrt recentament - dusau mieitat deu sègle XXau -, qu’enquèstas de terrenh e s’interessaràn au rondèu, miadas purmèr per cercaires en dança (J.M. Guilcher, Y. Guilcher, F. Lancelot, mei de tard Ch. Cuesta), puish per associacions locaus dab prètzhèit etnografic (A.C.P.A., A.C.P.L., La Civada, Lo Conservatòri Occitan, Menestrèrs Gascons, Associacion deus Quate Cantons deu Haut Agenés, Lou Peyroutou, F.O.L. des Hautes-Pyrénées ...).
"Aqueras enquèstas que hasón aparéisher
ua vertadèra geografia de la dança."
Ja qu’estossen miadas après que desapareishó l’usatge comun deu rondèu,aqueras enquèstas que hasón aparéisher ua vertadèra geografia de la dança, dab "país" qui los contorns demoravan mauclars, mes au dehens deus quaus e demorava ua tau omogeneïtat, autant en la disposicion deus dançaires en l’espaci com au nivèu de las « estructuras ritmicas » qui organizavan lo debanar deus pas.
Aquesta pagina que contien extrèits de la fica d'inventari deu Patrimòni Culturau Immateriau qui descriu aquera practica.
Consultar la fica d'inventari sancèra