L'estile orau
Las pèças d’estil orau que son totas anonimas, òbras collectivas realizadas capvath los sègles, las lengas e los país a un pagèra qui passa ad aise las termièras deus país de lenga occitana o de França. Que son elaboradas, arremanejadas, per generacions e generacions de cantaires anonimes, autor collectiu e intemporau que lo folclorista Patrice Coirault aperava « Lo noste cançonaire folcloric ». Aquestas pèças qu’utilizan totas estereotips : l’anèth d’aur perdut au hons de l’arriu, lo hilh deu rei, lo galant au regiment, las hilhòtas de 15 ans o « frescas com l’arròsa deu rosèr blanc ».
Se canti ou Aqueras montanhas, atribuida per la legenda construsida au sègle XVIIIau peus autors deu roman istoric bearnés au princi biarnés Gaston Febus, qu'ei en hèit ua canta d'estile orau coneguda per divèrs territòris occitans (au mensh Gasconha, Corresa, Arièja) com dens los Pirenèus catalans dab, segon las parçans, variantas textuaus, abans de s'impausar com imne occitan de Baiona dinc a las vaths occitanas d'Italia .
Dins la forest del rèi
Dins la forest
del rèi
I a grena cavalerai
De tors los cavaliers
Cadun mena sa migra
Ceptat lo fil del rèi
Que i an dich
qu'èra mòrta
Dans la forêt du roi
Il y a grand groupe
de cavaliers
Chacun des cavaliers
A avec lui sa mie
Sauf le fils du roi
On lui a dit
qu'elle était morte
(Dins la forèst del rèi)
(collectat au près de Felicien Beauvié per Pèire Boissière)
Aqueras montanhas
Aqueras montanhas
qui tan hautas son
M'empachan de véder
mas amors on son
Se canti, jo que canti
Canti per ma mia
Qui ei auprès de jo
Ces montagnes
qui sont si hautes
M'empêchent de voir
où sont mes amours
Si je chante pas pour moi
Je chante pour ma mie
Qui est auprès de moi
L'estile letrat
Los textes d’estile letrat que son lo rebat de la mòda literària d’un temps. La mòda deus cujalars au sègle XVIIIau e l’Estile Galant que son a la hont de la composicion en Bearn e Bigòrra de cantas de las numerosas qui recuelhs e armanacs an tanben popularizat en l’ensemble de Gasconha.
L’aristocrata-cançonèr Cyprien Despourrin (1698-1759) qu’apareish com lo gavidaire d’aquera escòla. Las soas cantas mei conegudas que son : "La haut sus la montanha ", "Rossinholet qui cantas", "De la plus charmanta anesqueta".
D’autes autors qu’an seguit lo son exemple com lo baron de Mesplès (1729-1807) dab"Dus pastors a l’ombreta".
Aqueras cantas que hican en scèna las amors deus aulhèrs enribanats qui emprontan de bon grat a las referéncias mitologicas.
Deu sègle XIXau enlà, qu’encontram tanben quauquas cantas de heitura letrada en francés, com « J’aime le son du cor » en polifonia mes qui l’autor ei plan conegut puish qu’ei d’Alfred de Vigny.
Lo lirisme romantic aconsiat a l’evocacion de la petita patria qui produsiràn en occitan cantas celèbras taus com "Bèth cèu de Pau" deu Paulin Charles Darrichon (1849-1887),"Salut Baiona" deu Baionés Pèire Rectoran (1880-1952), canta vaduda imne oficiau de la vila o "La Copa Santa" de Frederic Mistral (1830-1914), imne deus felibres cantat a cada Felibrejada de Dordonha.
L'estile de creacion locau
Las pèças de creacion locau qu’an un autor locau, conegut o demorat anonime. Que presentan ua expression poetica de heitura cambiadissa : mei o mensh sostienuda o au contrari tot a fèit familiara. En tots los cas, aquesta heitura qu’ei hòrt diferenta deus brius literaris.
Qu’ei lo cas de "Los Tilholèrs" deu Baionés Pèire de Lescà (1729-1807) canta hòrt coneguda capvath tot lo pèmont pirenenc e la Gasconha maritima, interpretada a cada ceremonia d’obertura de las HèstasdeBaiona, la purmèra banda creada en aquera vila en 1960 que pòrta d’aulhors lo son nom. Aquesta canta que hesteja lo tribalh e los esplèits deus naulèrs gascons qui baishavan Ador de Pèirahorada tà Baiona.
"Los Hilhs d’Aimon" compausada en Varetons de cap a la fin deu sègle XIXau au parat de la Pastorala deus Quate hilhs d’Aimon, que conta l’istòria de quate hrairs secutats per Carlesmanhe. Aquesta canta hòrt estimada deu vilatge d’Arèta qu’ei chic a chic vaduda lo son imne, cantat a cada hèsta deu vilatge.
Qu’ei la medisha causa en Vath d’Aussau per "Aqueths Aussalés", qui canta las vertuts deus aulhèrs aussalés.
"La plenta deu pastor" (Aulhèrs de totas las contradas) de Georges Sanchette e Jean-Claude Coudouy creada en 1969 qu’ei shens contèsta d’aqueth ordi e que testimònia de la vivacitat d’aquesta cultura en Bearn e peus Pirenèus.