Sonsaina

Istòria

L’istòria qui admetem a l’acostumat per aqueth instrument deus estranhs que comença a l’Edat Mejana, a l’auba deu sègle XII^au, quan las vièlas dab arquet e sostienèvan l’organum deus cants dab ua nòta tienuda.

Lo movement alternatiu de l’arquet sus las còrdas en indusir un ritme deus mauescaduts, qu’estó remplaçat per ua arròda, sòrta d’arquet shens fin. Completat per un sistèma de tòcas dab tiretas, l’instrument que prenó lo nom d’organistrum, qui las representacions ondran mantuns manuscrits e edificis religiós deu sègle XII^au (Nôtre-Dame de Paris, Santo Domingo de Soria, Santo Domingo de Compostella…). Que l’amuishan manejat per un par de musicians, l’un qui vira la manivèla quan l’aute e tira manigas tà cambiar la nòta d’acompanhament.

"L’organistrum se transforme ainsi
en symphonia puis en sifonie, chiffonie…"

Pendent quauques sègles l’instrument que cambia, que vad mei brac, lo clavèr que’s vien pausar sus la caisha de resonància. L’organistrum que’s cambia atau en simfonia puish en sifonia, shifonia… De cap au sègle XIV^au la shifonia qu’acaba la soa metamorfòsi en emprontar lo pontet mavedís de la trompeta marina (instrument de còrda fretada). Plaçat au ras de l’arròda, devath ua còrda aperada trompeta, aqueste pontet deus petits, lo can, que balha a l’instrument d’estonantas possibilitats ritmicas mei favorablas a la dança qu’a la musica sacrada. La sonsaina que dèisha alavetz las glèisas per un jamei tà vàder l’un deus instruments màgers de la cultura europèa, largament utilizat en totas las jaças de la societat, deus barris mei baish a las corts deus màgers reis.

Un instrument viatjaire

En la version « nòbla », l’instrument sovent ondrat hòrt ricament qu’ei fabricat peus lutèrs e segon que l’element qui harga la caisha de resonància ei ua guitara o un lut, la sonsaina que serà dita plata o batèu. Las sonsainas batèus que son en generau mei bèras, mei poderosas, esteticament mei valorizantas, mes tanben mei caras !

Tot naturaument la sonsaina, descendenta de luenh de la simfonia e vertadèr instrument orquèstra, que vaderà l’un deus actors màgers de las hèstas tradicionaus. Atau, deu començar deu sègle XIX^au a la mieitat deu XX^au, la soa preséncia e practica que son largament certificadas en Aquitània, deu haut de Shalòssa dinc a Peirigòrd, on pren mantuns noms com sonsaina, somsaina, sonsèna, zonzèina, shonshaina, resseguet, vièla, viola… Per contra, au medish moment, que sembla que n’estó pas presenta de la part Sud de Gasconha, mei que mei en Bearn.

La fabricacion d’aqueth instrument complèxe que passa l’encastre d’un petit artisanat locau. Segon Félix Arnaudin, collector lanés de la fin deu sègle XIXau, la sonsaina que seré vienuda deu Centre de França dab los segadors de long de la Marcha, de Lemosin e d’Auvernhe. Mes aquera ipotèsi que sembla tròp reductora, en perpetuar ací lo mite de « l’Auvernhat jogaire de sonsaina ». En hèit aqueths boscassèrs que’s vienèvan logar tà las Lanas e que portavan dab eths objèctes divèrs, au demiei deus quaus e’s trobavan sonsainas, qui tornavan véner locaument. Mes, en comparar dab ua venta per correspondéncia largament espandida, aqueth colportatge oportunista qu’ei probable marginau. Atau, autanlèu començar lo sègle XIXau e mercés au desvolopament deu teishut ferroviari francés, la màger part deus instruments de las Lanas e de Dordonha que vienèva de Jenzat, vilòta d’Auvernhe qui comptava talhèrs de fabricacion miei industriaus hòrt numerós, o a còps de Miracort en las Vosges, vila famosa peus sons lutèrs. Com d’autas produccions manufacturadas, los hasedors de sonsaina que hasèvan conéisher la lor produccion per revistas o catalògues illustrats, hòrt plan concebuts, e que mandavan los lors instruments per França tota. Un aubergaire vielaire de Retjons (Lanas) que s’èra d’aulhors especializat en la crompa e la reventa de sonsainas Pimpard, çò qui explica d’aulhors la densitat de vielaires en aqueth vilatge de la Petita Lana e en los vilatges ad arron.

Lanas, Gironda e Dordonha

La màger part de las sonsainas utilizadas en las Lanas que son platas, hòrt mensh caras que lo modèle batèu (Anem Joana). L’escart de prètz que sufeish tad explicar aquera causida pr’amor, per bordèrs lanés, aquera crompa que representava un investiment deus hòrts, per un ganh pro riscós. Mes lo son prètz, la soa estetica impausanta e com èra de mau jogar que’n hasèvan un instrument respectat, çò qui horniva au musician un estatut avalorit qui’n podèva esperar tirar quauque profieit. Que començava sovent la carrièra dab ua sonsaina de las sharras qui escambiava tà crompar instruments de qualitat mei bona. Los mei praubes ne premèvan pas a’s har l’instrument qui avem trobat quauques exemplars.

La plupart des vielles utilisées
dans les Landes sont plates"

Los vielaires lanés que s’acordavan en « Dò » (La nosta gata), qu’ei a díser las cantarelas en sòl e los bordons en dò, qui la còrda deu « can » èra beròi aperada « la cigala ». Mes en realitat aqueste acòrd qu’ei sovent globalament baishat d’un ton, sinon mei, tad estauviar las còrdas, en seguir atau la practica deus vriolonaires. (Congò)

Tà çò qui ei de la part gascona, que sembla que la sonsaina e se’n vedó tà’s har ua plaça entre lo vriolon, la boha e l’acordeon diatonic, que s’i escad de cap a la fin deu sègle XIX^au. Atau, peus torns de la Hauta Lana, los testimònis interrogats per Félix Arnaudin que’n hèn un instrument de questaires « n’ei pas bona tà dançar » o « qu’arrossèga, n’explica pas los pas » e eth medish qu’escriu « …De ça, de la, per miscap, gemicava tanben la sonsaina, […], hòrt chic presada, en soma, pr’amor de l’agretat deu son timbre e deus sons mau articulats… »
En las annadas 1950, Gabriel Cabannes, escrivan de la Petita Lana, que descriu un instrument qui los sons an « … quauqua analogia dab los de la boha de la quau avèva lo ton nasilhaire… ». Totun d’aqueth temps las sonsainas que son dehèt presentas en la Petita Lana e que serveishen tà avivar las hèstas, bals e noças deu costat de Labrit, Lo Sen, Lencoac, Sengòr o Retjons qui comptè dinc a sèt vielaires en activitat a l’encòp ! D’aulhors un detzenat de vielaires d’aqueth parçan que seràn sòcis deus dançaires e musicians deu grop « folclòre de Brocars » tà representar las Lanas a la Mustra Universau de París en 1937.

"la vielle à roue devient à partir de cette époque
l’instrument emblématique du Périgord"

En Dordonha l'instrument, utilizat tant devath la soa fòrma plata que batèu, que coneish ua istòria singulara mercés au concors de sonsainas e cabretas organizats autanlèu començar lo sègle XX^au, en la dinamica deu movement felibrenc, movement de renavida de la lenga e de la cultura d’òc. Aqueths concors, en s’inspirar deu sistèma apitat per las societats musicaus orfeonicas, qu’ajudan en efèit a desvolopar la virtuositat deus musicians e que hèn de la sonsaina un instrument arrespectat. Hòrt avalorada e popularizada per aquestas practicas, la sonsaina qu’ei desempuish aqueth temps l’instrument emblematic de Peirigòrd.

Vielle à bateau "artistique"

Catalogue de la fabrique d'instruments de musique Pimpard-Cousin Fils, à Jenzat (Allier). XIX^ème siècle.