Hautbòis tradicionau
La practica deu clarin tradicionau n’existeish quasi pas mei en Gasconha : certificada per Félix Arnaudin en las Lanas per la dusau mieitat deu sègle XIXau — mes passat de mòda desempuish hèra — enqüèra chic presenta, uei lo dia, en la musica bearnesa. Totun, n’estó pas tostemps atau, quan ne seré pas que mercés a l’istòria menestrèra particulara de Bordèu e tanben a la situacion hòrt excentrada e periferica d’aqueth parçan.
Clarins
La topografia urbana de la França de l’Ancian Regime qu’ei lo rebat hòrt clar deu centralisme intellectuau, administratiu e politic qui coneishó lo noste país au long de la soa istòria. Las solas vilas, a despart de París, qui la populacion, lo pes economic e politic e son alavetz significatius que’s tròban aus entorns deu país, termièras politicas o arribaladas litoraus. Adonc, qu’ei en aceras màgers metropòlis qui’s tròba la concentracion deus poders civius (cònsols, Parlament, representants de l’administracion reiau, grops sociaus), religiós (evescats o arquevescats) e militars (garnisons, regiments de tot escantilh).
En tant qu’instrument menestrèr, mei que mei urban jos l’Ancian Regime, marca privilegiada de l’emblematica auditiva, lo clarin, de mei instrument militar, que va prosperar en aqueras granas vilas e peus entorns. Lhèu aquò que pòt explicar que demorarà pro actiu en los parçans ruraus o miei ruraus qui bordejan aceras largas zònas urbanizadas excentradas, delà de l’Ancian Regime.
Au briu deu sègle XXau, lo clarin qu’ei atau localizat en la periferia exagonau mei luenhèca, Bretanha, Pirenèus bascos, occitans e catalans, Lengadòc. De mei, lo clarin, vector sonòr de l’identitat politica jos l’Ancian Regime, que conegó, probable, un « transferiment d’identitat », pr’amor de la soa practica istorica en zònas tradicionaument non-francofònas e en las quaus aquesta expression linguïstica particulara ei tanben la de la diferéncia.
La chalemina
Solide, a la pagèra de França, los airaus de jòc deu clarin gascon que’s son hòrt estretits, pr’amor las marcas de l’identitat locau que i estón hòrt combatudas de l’Ancian Regime au dia de uei. Quan los Anciens et nouveaux statuts de la ville et cité de Bordeaux — Statuts des Maistres joueurs d’instrumens (datats de 1621. Bordèu, Simon Boé, 1701, in4°, p. 103) e s’aplican aus « Vriolons, Clarins, Cornet & Flabutas de la Vila de Bordèu, tants per eths com taus successors a l’aviéner », be cau notar que, en aquera vila, be i a bèra pausa que n’i a pas mei arrés entà’us succedir ! Lo clarin qu’a desertat Bordèu e lo son parçan tà s’estremar enqüèra drin mei : en las Lanas e los Pirenèus.
"L’instrument mei vielh qui’ns brembam
d’aver vist emplegat au país"
En las Lanas, que s’apèra chalemina. Qu’ei Félix Arnaudin, famós folclorista lanés (1844-1921) qui ne parla au son prefaci de l’edicion de 1912 de las soas Cantas popularas de la Grana Lana, mes com d’un instrument tan passat de mòda que n’ei quasi desbrombat: « L’instrument mei vielh qui’ns brembam d’aver vist emplegat au país (…) qu’ei ua sòrta de clarin grossèr, la chalemina, qui m’escadoi, non shens mau, de trobar dus escantilhs deus vielhòts :
que consistiva en un canèth de husta de vèrn, de sauç o de vielh pin, un drin conic, de quasi un pè de long, de haut o baish dus poces de diamètre e traucat de sheis horats, a l’estrem superior deu quau e s’adaptava ua embocadura de mau construíser : qu’èran duas finas lamas de còrna de tres o quate poces de long arreplegadas l’ua sus l’auta peus bòrds de faiçon a envolopar ua lengueta de medisha mestior, mes un drin mei braca, solidament fixada a eras sus la soa basa : lo tot qu’entrava pro pregond dens lo canèth, qui èra cerclat d’aquesta part per ua baga de husta de las hòrtas tà l’empachar de’s héner, e qui’s bocalargava de l’auta part en pabalhon. Qu’aqueste instrument rudimentari estosse un còp èra hòrt espandit en lo noste país lanés, qu’ei çò qui ne poish pas afirmar ; de tota manièra qu’èra plan conegut per Escorce, on m’estó espontanèament descriut per mantuns vielhs a qui estó familiar, e l’un deus dus exemplars qui èi que’m vien d’un aulhèr ueitantèr d’aquesta localitat qui’n joguè quan èra joen tà har dançar ; que tirèi l’aute de Lua, mes qu’èra passat per mantuas mans, e ne’m podón pas díser d’on gessiva [Arnaudin qu’indica que, per estar « dens l’impossibilitat de verificar la causa », la txanbela basca que seré « de fòrma hòrt semblabla, sinon medisha, sonque un drin mei petita e hèita de husta de boish »]. »
Clarins e Clarons
Vesin de la txanbela soletina, lo clarin pirenenc que n’ei tanben : purmèr, per la preséncia d’un horat d’octava qui’s tròba devath l’instrument (nat clarin francés ne n’a) ; tanben, dilhèu, peu biais d’un jòc hòrt particular de sostien au cant, qui consisteish a har a torn passat, peu clarinaire, frasas cantadas e motius instrumentaus, en un repertòri de poèmas cantats e de planhs eroïcs.
"Qu’èra, dab la flabuta, l’instrument de musica
mei estimat deus montanhòus pirenencs"
A la diferéncia deu claron, qui ne coneishem pas nat especimèn mes qui semblaba pro espandit aus sègles XVIIau e XVIIIau e qui quauques autors e’ns disen qui mesurava de 30 a 45 centimètres, lo clarin qu’ei mei petit e dongas de registre mei agut, d’on lo son nom, lo mot « clar », en lo vocabulari musicau istoric, que renvia a un son a l’encòp poderós e agut.
Simin Palay que’u descriu atau : « Qu’èra, dab la flabuta, l’instrument de musica mei estimat deus montanhòus pirenencs ; que se’n trobava tanben quauques uns per l’arribèra. Qu’èra de boish hèit, sia de hau, hòrt secs, e dab longors desparièras qui anavan de 25 a 40 centimètres ; traucat de costuma de set a ueit horats, qui un èra devath a haut, lo clarin que podèva, s’èra traucat de plan (…) balhar duas octavas. L’espiula qu’èra hèit sia de còrna, d’arraus, sia tanben de bèras plumas d’agla o de guiròt. Lo petit clarin qu’avè sons aguts e pics ; lo gran, aperat sovent claron, que’us avè mei doç. Que son au dia de uei objèctes de musèu. »
Aquiu tanben, que sembla que los airaus de jòc e’s sian estretits au briu deu temps. Lo claron, certificat per Arnaudin en la Grana Lana e present en la plana e lo pèmont aus sègles XVIIau e XVIIIau, qu’a desempuish bèra pausa desapareishut. Tà çò deu clarin, largament citat peus poètas bearnés deus sègles XVIIIau e XIXau, la soa practica que sembla s’estar mantienuda pendent los purmèrs decennis deu sègle XXau subertot en vath d’Aspa e Bigòrra, Lavedan e País Tòi. L’instrument que hè l’objècte, desempuish lo debut de las annadas 1990, d’ua renavida de notar, tant en Bigòrra com en Bearn, mes qui la portada e demora totun hòrt limitada.