La bodèga coneguda uei lo dia dab lo nom de boha de las Lanas de Gasconha, que pòrta diferents noms en gascon : boha, bohaussac, qui guardan lo critèri de l’alet, o enqüèra chalemina (deu latin calamus, canèth, canavèra), mes que’s tròban tanben los tèrmis de bohica, o enqüèra mei realament e mei que mei en Basadés e en las Lanas girondinas bonlora, qui l’arradit latina lura, sacòta, e remanda a la saca.
Lo tèrmi gascon mei sovent emplegat qu’ei lo de boha.
De totas las bodègas presentas suu maine francés, la boha que se’n destria peu son tipe organologic. En efèit, qu’ei lo sol exemplar deu tipe « clarineta », çò qui significa que, au contra de las autas bodègas qui an un canèth melodic dab ua abròc conic provedit d’ua espiula dobla – com lo clarin – lo canèth melodic de la boha qu’a un abròc cilindric e que pòrta ua espiula simpla, atau com la clarineta.
"la boha que se’n destria
peu son tipe organologic"
Aquera traca de bodèga n’ei pas briga reala aus país de l’èst de l’Euròpa, atau questions que’s pausan tà çò qui ei d’eventuaus ligams entre la bodèga de las Lanas e, notadament, las de Ongria e de Romania, e açò d’autan mei que notam similituds estranhas, non solament tà çò qui ei deu tipe organologic, mes tanben tà çò deus decòrs escultats o engrehats sus las parts de husta de l’instrument, enter aute.
Questions que’s pausan a las quaus ei de mau respóner : e i averé avut contacte entre las populacions ? E son gessidas de dus lòcs desparièrs aqueras ideas similaras ? Entre difusionisme o evolucionisme, qu’ei de mau respóner, e mei qu’aquò dilhèu ne s’ac vau pas, mes lo problèma que’s pausa tostemps, tant la question de las socas sembla importanta en la cultura nosta.
Organologia et decoracion
Qué que’n sia, la boha qu’a com tota bodèga ua sèrva d’aire hèita dens ua pèth d’animau, generaument ací d’aulha, e qui pòrta dus sòcs de husta qui arreceben per l’un lo « bohet », qu’ei a díser lo canèth d’insuflacion de l’aire qui lo musician e hica en boca, e per l’aute lo « pihet » qui ei l’essenciau de l’instrument.
Aqueste pihet, hèit tau com lo bohet de husta dura, generaument de boish, mes tanben de cerisèr, d’agreu etc. que compren dus abròcs parallèles. L’un que pòrta sheis horats de jòc (5 davant e un darrèr tau dit poç) e l’aute qui ne’n compòrta generaument pas que un. Aqueste dusau canèth n’ei dongas pas un bordon au sens estricte, com se n’i tròba sus las autas bodègas deu maine francés, mes meilèu un canèth d’acompanhament o miei-bordon meilèu.
"deus motius xilografiats hauçats de tintas
de color arroja, verda o negra"
Lo canèth melodic que permet de har enténer ua octava diatonica, e lo canèth d’acompanhament que balha la fondamentau deu canèth melodic quan lo horat de jòc ei ubèrt. Atau quan ei barrat, qu’obtienem la quarta en devath de la fondamentau. Las espiulas que son hèitas d’un sol còs en un tròç de canavèra o de sahuc, e a còps hèita de duas parts : un sedent d’estam qui arreceb ua lameta de canavèra. Que notaram que lo canèth d’acompanhament ei provedit d’un capçau prolongator aperat «& brunidèr » qui permet l’acòrd fin deu canèth.
Tad acabar aquesta descripcion organologica, que convien de notar duas sòrtas de decoracions suus sòcs e suus canèths melodics e d’insuflacion : d’un costat engrehadas d’estam dab motius geometrics, qui permeten tanben d’assolidar los punts mei brisadís, mes tanben motius xilografiats hauçats de tintas de color arroja, verda o negra. Aquestes motius que son deu medish biais geometrics mes tanben, a còps, figuratius (ausèths estilizats par exemple). Tad estar complet que cau har arremarcar que las bodègas ancianas trobadas au parat de collèctas (drin mei d’un quinzenat) que permeten d’acertenar que n’i a pas cap de tonalitat determinada. Per estar totas en lo registre agut, ne responen pas a ua pagèra de las precisas en aqueste maine.
Historic
S’ei illusiu de voler conéisher en detalh l’istòria d’aqueth instrument, que’n podem au mensh balhar qauquas hicas documentàrias. Lo testimoniatge mei ancian qui amuisha ua bodèga qui respónia en partida a la descripcion de la boha qu’ei ua escultura qui data de 1522 qui’s pòt véder a l’entrada de la glèisa d’Arcs (Lanas), e hèita per un escultor locau.
"Félix Arnaudin que conòrta
aqueth imatge d’instrument pastorau"
Se daubuns documents escriuts e testimònian de la preséncia de la bodèga en lo sud de Gironda deu sègle XVIau enlà, la lor organologia n’ei pas briga coneguda. Au sègle XVIIIau viatjadors que citaràn la samponha – tèrmi sinonime de bodèga – com instrument utilizat en las Lanas de Gasconha, puish diferents autors deu sègle qui segueish que la citaràn com hòrt espandida en lo parçan. Lo vescomte de Métivier dens lo son obratge de 1839 que la presenta com un instrument de pastors, çò qui ne significa pas per tant qu’ac sapiam que sols aquestes e n’avèvan. Mes en 1912 Félix Arnaudin que conòrta aqueth imatge d’instrument pastorau.
"1914 - que desapareish drin
a drin tà s’estupar dab Joantin Benquet"
De segur que la bodèga qui ei meilèu de bon confeccionar, qu’èra hèita locaument per un mestierau (esclopèr, carretaire) mes tanben, e lo mei sovent peu musician eth medish, e pr’amor d’aquò que’s trobava entre las mans deus mei modèstes. Aquò qu’ei conortat peu hèit que lo jogaire de bodèga que hasèva la soa activitat la màger part deu temps en lo mitan rurau, e qu’arrecebèva per las noças ua seutada dus còps mensh hauta que la d’un jogaire de vriolon, çò qui permet de’s ha rua idea sus l’estatut sociau de l’instrument.
"1970 - quauques musicians com
Alain Cadeillan, que la tornan har vàler"
Hòrt emplegada dinc a 1914, que desapareish drin a drin tà s’estupar dab Joantin Benquet (1870-1957), darrèr bohaire qui jogava autanplan au grop folcloric de Basats com tad avivar torns de conscrits o bals deu campèstre. Dejà estigmatizada com instrument diabolic par quauques caperans deu campèstre (l’un d’eths ne digó pas un dia quan predicava qu’un jogaire de bodèga n’èra pas qu’ua bèstia qui boha dens la pèth d’ua auta ?), o pensada com un vestigi de quauque còp de la fin deu sègle XIXau enlà, com ne testimònia la premsa regionau d’aqueth temps, qu’èra totun un instrument hòrt presat, qui n’avèva pas lo parion tà miar lo rondèu sus l’airau lanés.
En las annadas 1970, l’interès tà las practicas musicaus ruraus e l’accion de quauques musicians com Alain Cadeillan, que la tornan har vàler.
La renavida
Per aqueste debut de sègle XXIau, la boha « lanesa » qu’interèssa mei anar mei lo monde ja que los « bohaires » e’s comptan per detzenats au sud de França, e quitament capvath tota la França … e dinc en Australia. Qu’anima bals e que participa a mantuas manifestacions de carrèra, mes que pòt tanben produsí’s en concerts, o fixà’s sus compacts dics.
Quan seré engüèra la sola boha deu domèni francés d’estile « clarineta », que pòt autant plan evoluar per l’adjonccion de bordons, per çò qui ei d’uns factors, per exemple, mes tanben per ua aumentacion deu nombre de horats de jòc, tà obtiéner uns cromatismes, per exemple. Rai, qu’ac avem comprés, la boha de las Lanas qu’ei uei lo dia vitèca, entau mes gran plaser de tots.
Lo Torrin Bohaires confinats
Aquesta pagina que contien extrèits de la fica d'inventari deu Patrimòni Culturau Immateriau qui descriu aquera practica.
Consultar la fica d'inventari sancèra